بررسی تطبیقی آرای کلامی شیخ طوسی و خواجه نصیرالدین طوسی در مباحث خداشناسی

شیخ طوسی که تکمیل کنند? جریان کلام عقلیِ شیخ مفید است، با نوشتن کتاب های تمهید الاصول و الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد کوشید تا کلام را یک گام به سوی عقلانی ترشدن پیش ببرد. پس از او، خواجه نصیرالدین طوسی با به کارگیری مفاهیم و اصطلاحات و براهین فلسفی در تجرید الاعتقاد، دانش کلام را ساختار و نظامی نو بخشید و برهانی نمود که می توان از آن به «کلام فلسفی» تعبیر کرد. ما در این رساله، طی پنج فصل به بررسی تطبیقی آرای کلامی نمایندگان دو جریان کلامی شیعه، شیخ طوسی و محقق طوسی در مباحث خداشناسی که شریف ترین و دشوارترین مسائل کلامی به شمار می رود، پرداخته ایم. بعد از بیان کلیات این موضوع در فصل اول، فصل های دوم تا پنجم را به ترتیب به تبیین و اثبات وجود ذات پروردگار?، توحید، صفات ثبوتی و صفات سلبی اختصاص دادیم و در هر فصل، ابتدا دیدگاه شیخ طوسی و سپس نظر محقق طوسی را در تعریف و تبیین و اثبات آن موضوع به طور مستقل، تشریح نمودیم و در پایان به مقایسه و ارزیابی و بیان وجوه اشتراک و امتیاز این دو دیدگاه پرداختیم. پس از تطبیق و تحلیل آرای ایشان در مباحث خداشناسی به این مطلب رسیدیم که شیخ طوسی در مقام اثبات ذات حق تعالی، به برهان حدوث تمسک می جوید و صفات او را نیز با دلایلی که به طور عمده، از نوع قیاس جدلی است، تبیین و اثبات می کند. اما محقق طوسی که به ناتوانی و ظنی بودن این دلایل آگاه بوده است، با مقدمه قراردادن امور عامه از فلسف? اولی و به کارگیری قیاس برهانی در کتاب تجرید، با استناد به برهان امکان ووجوب، علاوه بر اثبات واجب تعالی، صفات جمال و جلال او را نیز با اتکاء بر وجوب ذاتی واجب الوجود، با جامعیت و قاطعیت به اثبات می رساند. بااین حال، گرچه روش خواجه نصیر، طریق? حکمت و یقینی و صواب است؛ مبتنی بر تحقیق و تدقیق و باریک اندیشی بسیار است که میسور و در فهم بیشتر مردم نیست. برخلاف روش شیخ طوسی که روش تمثیل و برطبق امکان پیشروی ذهن و سیر تکاملی ادراکات انسان است؛ یعنی تصویر حقایق معقول به صوَر اعیانِ محسوس و تبیین معانی کلی به اشیاء جزئی؛ لذا برای همگان به ویژه عموم مردم، آسان و دست یافتنی و مفهوم است.